پیشینه تاریخی و جایگاه فرهنگی

دروازه مهریز در دوره صفویه و در قرن یازدهم هجری قمری ساخته شد و در آن زمان به‌عنوان یکی از ورودی‌های اصلی شهر یزد نقش ایفا می‌کرد. این دروازه در مسیر جاده تاریخی ابریشم قرار داشت و به همین دلیل از اهمیت زیادی در مبادلات تجاری و فرهنگی برخوردار بود. مسافران، بازرگانان و کاروان‌هایی که از مناطق مرکزی ایران به سمت جنوب یا شرق کشور در حرکت بودند، از این دروازه عبور می‌کردند. به‌واسطه موقعیت مکانی ویژه و معماری هوشمندانه‌اش، دروازه مهریز هم عملکرد دفاعی داشته و هم به‌عنوان نقطه‌ای برای استراحت و تبادل کالا مورد استفاده قرار می‌گرفت.

معماری و بخش‌های مختلف بنا

مجموعه دروازه مهریز شامل بخش‌هایی چون بازار زیرزمینی، آب‌انبار، قنات، غریب‌خانه (استراحتگاه) و ورودی اصلی است. این ترکیب چندمنظوره نشان‌دهنده نگاه کاربردی و آینده‌نگر معماران آن دوره است. در ادامه، نگاهی دقیق‌تر به ساختار معماری این مجموعه خواهیم داشت:

راهرو و پله‌ها: مسیر ورودی دارای راهرویی با ۶۳ پله سنگی است که بازدیدکننده را به فضای زیرزمینی مجموعه هدایت می‌کند. این مسیر در عین سادگی، با رعایت اصول تهویه و نورپردازی سنتی طراحی شده است.

سقف گنبدی و نورگیرها: فضای داخلی دارای سقفی گنبدی شکل با نورگیرهایی است که بدون نیاز به استفاده از منابع روشنایی مصنوعی، نور طبیعی روز را به داخل هدایت می‌کنند. این طراحی موجب شده تا محیط داخلی در عین خنکی، روشن و دل‌نشین باشد.

مصالح و تزئینات: مصالح اصلی مورد استفاده در ساخت بنا، آجر و ملات سنتی بوده است. در بخش‌هایی از بنا می‌توان آجرکاری‌های تزئینی با اسامی مذهبی و نقوش هندسی را مشاهده کرد که جلوه‌ای هنری به این مجموعه داده‌اند.

آب‌انبار و قنات: وجود آب‌انبار و اتصال آن به قنات‌های زیرزمینی منطقه، نشان‌دهنده تسلط سازندگان به سیستم‌های آبرسانی سنتی در محیط‌های کویری است.

ثبت ملی و ارزش میراثی

مجموعه تاریخی دروازه مهریز در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۸۵۶۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این اقدام نه تنها به حفظ و مرمت این بنای ارزشمند کمک کرد، بلکه باعث شد توجه بیشتری به اهمیت فرهنگی و تاریخی آن در سطح کشور جلب شود.

مرمت و بازگشایی مجدد

در سال‌های اخیر، به‌ویژه در بهار ۱۴۰۲، عملیات مرمت و بازسازی این مجموعه توسط اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی یزد با همکاری شهرداری و فعالان محلی انجام شد. در فرآیند بازسازی، تلاش شد اصالت بنا حفظ شده و آسیب‌های واردشده در طول زمان ترمیم شود. پس از پایان بازسازی، مجموعه به‌عنوان یک جاذبه گردشگری رسمی افتتاح شد و هم‌اکنون پذیرای بازدیدکنندگان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و معماری است.

دروازه مهریز تنها یک بنای تاریخی نیست، بلکه روایتگر بخشی از زندگی، تجارت، ارتباطات و خلاقیت مردم در دوره‌های گذشته است. بازدید از این مجموعه فرصتی ارزشمند برای آشنایی با میراث غنی ایران و درک زیبایی معماری کویری است. اگر به تاریخ، فرهنگ و معماری سنتی علاقه‌مند هستید، بازدید از این مجموعه را در سفر به یزد از دست ندهید.