شب یلدا چه شبی است؟

شب یلدا در واقع از زمان غروب آفتاب در آخرین روز پاییز یعنی ۰۳ آذر شروع می‌شود و با طلوع آفتاب در اولین روز زمستان یعنی اول دی به پایان می‌رسد.

 

یلدا یعنی چه؟

یلدا، واژه‌ای سُریانی به معنای تولد و زایش است. ابوریحان بیرونی، دانشمند سرشناس ایرانی، از شب یلدا با نام میلاد اکبر یاد می‌کند و منظور از این نام را میلاد خورشید دانسته است.

 

تاریخچه ی شب یلدا

تاریخچه‌ی شب یلدا به گذشته های بسیار دور برمی‌گردد، اما قدمت دقیقش مشخص نیست. برخی باستان‌شناسان، تاریخ شب یلدا را هفت هزار ساله می‌دانند. آنها به ظروف سفالی دوره پیش از تاریخ با نقوش حیوانیِ ماه‌های ایرانی، مانند قوچ و عقرب استناد می‌کنند. با همه‌ی اینها آنچه به‌عنوان شب یلدا رسمیت یافته، به حدود 2200 سال قبل برمی‌گردد یعنی زمانی که داریوش یکم این روز را به تقویم رسمی ایرانیان باستان افزود.

 

دلایل برپایی جشن شب یلدا

روایت‌های مختلفی از علت برگزاری جشن یلدا وجود دارد که در اینجا به مواردی از آنها می‌پردازیم.

روایت اول؛ پیروزی روشنایی و نور بر ظلمت و تاریکی

در روزگاران باستان، زندگی مردم بر پایه کشاورزی و دامپروری بود و تأثیرات آب و هوا برایشان بسیار مهم محسوب می‌شد. مردم با مشاهده و تجربه، تغییرات مداوم شب و روز و فصلها را درک کرده بودند. بشرِ همیشه کنجکاو هم پس از کشف چگونگیِ وقوع یک رویداد، به دنبال فلسفه و چرایی آنها می‌گردد.

آنها تأثیر نور و تاریکی و گرما و سرما را بر زندگی‌شان میدیدند و به این نتیجه رسیده بودند که نور، یا همان روز و خورشید، نماد آفریدگار و نیکی است و در مقابلِ آن، شب و سرما، نشانه‌ی اهریمن و پلیدی است و به این باور رسیده بودند که روزهای بلندتر، نشانه پیروزی روشنایی و روزهای کوتاهتر، نشانه غلبه تاریکی بود. به این ترتیب آنها آخرین روز پاییز که بلندترین شب سال است را جشن می‌گرفتند؛ چرا که فردای آن، روزها کم‌کم طولانی‌تر شده و آفریدگار بر اهریمن و نور بر تاریکی پیروز می‌شود.

 

روایت دوم : شب تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز خلقت 

آیین مهر یا میترائیسم در ایران قبل از دین زرتشتی رواج داشت. این آیین برپایه پرستش میترا (مهر) قرار گرفته بود. میترا از ایزدان هند و ایرانی است و خورشید هم نماد ظاهری میتراست. مهرپرستان، شب یلدا را شب تولد میترا (ایزد مهر) می‌دانستند. این‌گونه که در شبی دراز و سرد، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور می‌کند و خورشید را به ارمغان میآورد. در روایتی دیگر، در این شب میترا به جهان بازمی‌گردد. او ساعات روز را طولانی می‌کند؛ در نتیجه برتری خورشید پدیدار می‌شود.

 

شب یلدا و مسیحیت

مذاهب مختلف مسیحی، میلاد مسیح را در یکی از روزهای نزدیک به انقلاب زمستانی برگزار می‌کنند. سال نو آنها که در یازدهم دی‌ماه شروع می‌شود، نزدیک به شب یلدا است. برخی از تاریخ‌پژوهان و باستان‌شناسان عقیده دارند که تقویم میلادی با اندک تغییراتی، ادامه میلاد خورشید بوده که بعدها آن را به میلاد مسیح نسبت داده‌اند. از دیدگاه آنها، این تقویم در روم، در قرن چهارم پس از میلاد به وجود آمده است.

 

بررسی شب یلدا در کتابهای تاریخی

ابوریحان بیرونی دانشمند قرن چهارم هجری شمسی در آثار الباقیه در مورد شب یلدا میگوید:« و نام این روز میلاد اکبر است و مقصود از آن، انقلاب شَتوی (زمستانی) است. گویند در این روز، نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می‌شود و آدمیان به نَشو و نما آغاز میکنند و پری‌ها (دیوها) به ذَبول و فنا روی میآورند.» این جشن را، یعنی روز اول دی‌ماه را، نود روز هم می‌گویند؛ چون میان آن تا نوروز درست نود روز فاصله است. همچنین ابوریحان بیرونی در کتاب قانون مسعودی ذکر کرده است: «اولین روز از دیماه را خرم روز یا خُره روز می‌نامند. خور روز یعنی روز خورشید؛ روز تولد خورشید که شکست ناپذیر است.» این رسم بنابر مدارک رومی، در ایران باستان چنین برگزار میشده که پیران و پاکان به تپهای رفته، با لباسی نو و مراسمی ویژه از آسمان می‌خواستند که آن رهبر بزرگ را برای رستگاری آدمیان بفرستد؛ باور داشتند که نشانه‌های زایش آن ناجی، ستارهای است که بالای کوهی به نام کوه فیروزی که درخت بسیار زیبایی داشته است) سرو یا کاج (پدیدار خواهد شد و موبد بزرگ برای همین نیایش می‌خوانده که قسمتی از آن در «بهمن یشت» مانده است: «آن شب که سرورم ظهور کند، نشانه‌ای از ملک آید، ستاره‌ای از آسمان ببارد، همانگونه که رهبرم از راه برسد و ستاره‌اش نشان نماید.

 

شب چله (یلدا) از نظر علم نجوم

از آغاز تابستان، هر روز خورشید از جای دیروزش کمی نزدیک‌تر به جنوب طلوع می‌کند. به همین ترتیب موقع غروب هم از جای قبلش، کمی نزدیک‌تر به جنوب غروب می‌کند. این اتفاق، باعث می‌شود که خورشید هر روز از مرکز آسمان به سمت جنوب متمایل‌تر شود و طلوع و غروب زودتر اتفاق بی‌افتد. نتیجه آن کوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریکی است. در روز یکم دی، خورشید در زمان طلوع به پایین‌ترین حد جنوبی‌اش، یعنی ۳۰.۵ درجه شرقی می‌رسد. این موقعیت زمین را انقلاب زمستانی می‌نامند. از این روز به بعد، مسیر جا به جایی های طلوع خورشید، معکوس می‌شود. یعنی نقاط طلوع و غروب از سمت جنوب دورتر می‌شوند و به شمال نزدیک‌تر، به همین ترتیب روزها بلندتر و شب‌ها کوتاه تر می‌شوند. این رویداد در یکم تیر از نو تکرار می‌شود.

 

آداب و رسوم شب یلدا

شب یلدا هم مانند سایر جشن های آیینی اداب و رسوم ویژه خود را دارد. در ادامه به بررسی برخی از این آداب و رسوم می‌پردازیم.

 

روشن کردن آتش در شب یلدا

قدیم دور کرسی می‌نشستند. قبلتر از آن دور آتش جمع می‌شدند و الان بخاری‌ها مجلس را گرم می‌کنند. آتش در گذشته نماد خورشید بود و برپا کردن آتش به  خاطر پاسداشت آن انجام می‌شده است. البته برخی هم عقیده دارند که آتش را برای برطرف کردن نحسی اهریمن و تاریکی، روشن می‌کردند. وظیفه این آتش از بین بردن و فراری دادن تاریکی و نیروهای اهریمنی بوده است.

 

مَثَل‌گویی یا قصه‌خوانی در شب یلدا

مثَلَ‌گویی که نوعی شعرخوانی و داستان‌خوانی است در قدیم اجرا می‌شده است؛ به این صورت که خانواده‌ها در این شب گرد هم می‌آمدند و پیرترها برای همه قصه تعریف می‌کردند.

 

فال حافظ در شب یلدا

معمولا در شب‌های یلدا بزرگ فامیل به دیوان حافظ تفالی می‌زند. گرفتن فال حافظ شب یلدا به این ترتیب است که مخاطب فال نیت کرده و بزرگ مجلس این جمله یا شبیه به این را میگوید: »ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی...« بعد لای دیوان را باز می‌کند. غزل بالای سمت راست، جواب تفال است. اگر وسط غزل باشد، فال از ابتدای غزل که در صفحه پشت است، خوانده می‌شود. سه بیت از غزل بعدی هم شاهد فال خواهد بود. بعد از خواندن غزل، فال را تفسیر می‌کند. اگر محتوای شعر مثبت باشد فال را خوب و اگر نباشد آن را بد می‌دانند. از آنجا که عمده غزلیات حافظ محتوایی عرفانی، عاشقانه و امیدوارکننده دارد، فالها معمولا روحیه بخشند.

 

شاهنامه خوانی در شب یلدا

جزء جدایی‌ناپذیر دیگر شب یلدا، شاهنامه‌خوانی است. این رسم از دیرباز در ایران رایج بوده و جذابیت شاهنامه‌خوانی با شیوه‌ی نقالی چند برابر می‌شود. متأسفانه این رسم نقالی در حال نابودی ست. باید خیلی خوش شانس باشید که در خانواده‌تان چنین فردی داشته باشید.

 

سفره شب یلدا

از جذابترین آیین‌های شب یلدا یا شب چله، سفره و خوردنی‌های آن است. وسایل شب یلدا شامل میوه‌های مخصوص، آجیل مخصوص و دیگر تنقلات است. در شب چله در دوران قدیم، سفرهای به نام میَزد پهن میکردند. آنها میوه‌های تر و خشک، آجیل را بر سفره می‌گذاشتند.

 

میوه های شب یلدا

میوه‌ها جزء اصلی از سفره یلدا به حساب می‌آیند. در سفره یلدا نقش اصلی را میوه‌های سرخ رنگ بر عهده دارند که این رنگ سرخ میوه‌ها نماد خورشید است.

 

انار

انار میوه اصلی سفره شب یلدا ست. پیشینیان انار را میوه باروری و برکت می‌دانستند. آنها این معنا را از دانه‌های زیاد آن دریافت می‌کردند. همچنین انار به خاطر رنگ قرمزش نماد شادی و خورشید است.

 

هندوانه

هندوانه هم مثل انار میوه مخصوص سفره یلدا ست. اما آیا خوردن هندوانه اول سرما عجیب نیست؟ باید گفت که همه می‌دانیم هندوانه میوه‌ای تابستانی است؛ پس هندوانه علاوه بر سرخی‌اش نمادی از خورشید است و یادآور گرمای تابستان و حرارت است. باور بر این بوده که اگر مقداری هندوانه در شب چلّه بخورند؛ در سراسر چلّه بزرگ و کوچک، از سرما و بیماری در امان خواهند بود. همچنین هندوانه هم مثل انار از میوه‌های پردانه است و نماد برکت و فراوانی. 

از دیگر میوه‌های سفره یلدا میتوان انواع میوه‌های پاییزی را نام برد. در گذشته به همراه انار و هندوانه، میوه‌های فصلی را هم در سفره می‌گذاشتند. میوه‌هایی مثل پرتقال و انواع مرکبات، سیب، خرمالو، گلابی و حتی لبو و کدو تنبل می‌توانند جایی در سفره یلدا داشته باشند.

 

آجیل شب یلدا

در این شب مهم‌تر از شام، تنقلات و آجیل مخصوص شب یلداست. در گذشته که نگهداری طولانی مدت میوه‌ها راحت نبود؛ خیلی از میوه‌ها را برای نگهداری و مصرف در فصل‌های دیگر، خشک می‌کردند و بخشی از این میوه های خشک جزء تنقلات شب یلدا به حساب می آمد. مغزهایی مثل پسته، گردو، بادام و فندق اجزای اصلی آجیل مخصوص شب یلدا هستند. در کنار این‌ها انجیر و توت خشک و کشمش و نخودچی هم حاضرند. غیر از اینها گندم و نخود برشته، شاهدانه، تخمه هندوانه و کدو هم جز آجیلهای شب یلدا بوده.

در پایان باید بگوییم که یلدای امسال مصادف با 02 آذر، 02 دسامبر 0202 میلادی و 81 جمادی الثانی 8221 هجری قمری است.

اگر علاقمند هستید، می‌توانید برنامه ریزی سفر خود را به ما بسپارید و خاطره خوبی را برای خود رقم بزنید.